Osmanlı diplomatiği terminolojisinde genel olarak "ahkâm defteri" terimi, devletin en yüksek yargı organı olan Divan-ı Hümâyûn'dan çıkan hükümlerin kaydına mahsus defterler için kullanılmıştır. Bu hükümler, padişah adına hazırlandığından "ferman" adını da almışlardır. Hükümler, konularına göre değişik defterlere yazılmışlardır. Bunların başlıcaları Ahkâm-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikâyet, Ahkâm-ı Ruûs ve Tahvil olup divan sicillerinin bir bölümünü meydana getirmişlerdir. Bilindiği üzere, divan sicilleri, Divan-ı Hümâyûn'da hazırlanan ferman ve beratların hulâsa kayıtlarını kronolojik sıra ile ihtiva eden defterlerdir.
Ahkâm Defterlerinin ihtiva ettikleri konular arasında umumiyetle alacak verecek davaları, boşanmalardan sonra ortaya çıkan anlaşmazlıklar, diyet talebi, mala ve cana kastedilmesinin önlenmesi, miras paylaşımı sırasındaki anlaşmazlıklar, ticaretle ilgili problemler, timâr ve zeâmet tevcihi sırasında karşılaşılan meseleler, hasların yönetimi, aşiret ve cemaatler, vakıflar, dinî ve sosyal kurumlar, seyyidler, vasilik, vergi, toprak, mera, su, yaylak, sınır anlaşmazlıkları, halkın şikâyetleri gibi pek çok husus yer alırdı.
Muhteva itibarıyla Şikâyet Defterleri'nin devamı olan Ahkâm Defterleri, eyaletlere göre tutulmuşlardır. Bu eyaletler alfabetik olarak şunlardır:
1) Adana 2) Anadolu 3) Bosna 4) Cezâir ve Rakka 5) Diyarbekir 6) Erzurum 7) Halep 8) İstanbul 9) Karaman 10) Maraş 11) Mora 12) Özi ve Silistre 13) Rumeli 14) Sivas 15) Şam 16) Trabzon
Diyarbekir Ahkâm Defterleri, Hicrî 1155-1292 (Milâdî 1742-1875) tarihleri arasındaki hükümleri ihtiva eden 9 adet defterden meydana gelmektedir. Bu defterlerde, Diyarbekir eyaletine bağlı olarak Âmid, Harput, Ergani, Siverek, Nusaybin, Hasankeyf, Çemişgezek, Siirt, Çapakçur, Sincar, Tercil, Kulp, Çermik, Pertek, Mazgirt, Atak, Pesban, Sağman, Meyyafarikin, Mihrani ve XVI Akçakale sancakları ile Beşiri, Derik, Lice, Silvan, Siverek, Çermik, Ergani Madeni, Palu, Cizre, İvanye, Mardin, Midyat ve Nusaybin kazalarına ait hükümler yer almaktadır.
Defterler, divanî hatla tutulmuşlardır. Bu kayıtlar, müsvedde/suret/kopya olup asıllarının ise gittikleri idarî birimlerde olduğu bilinmektedir. Divanî hattın özelliği ve kâtiplerin kendilerine has yazma şekilleri olduğundan okunuşlarında zaman zaman zorluklar yaşanmakla birlikte, konuya ve hükme hâkim olunduğunda ve yine mükerrer ve benzer hükümler sebebiyle bu zorlukları aşmak mümkün olabilmektedir.
Ahkâm Defterleri'nin önemini şu şekilde sıralayabiliriz:
1. Bu defterler, Osmanlı Devleti'nin kurumlar sıralamasında birinci derecedeki en önemli müessesesi olan ve günümüzde hemen hemen Bakanlar Kurulu görev ve fonksiyonlarını icra eden Divan-ı Hümâyûn'a ait kayıtlardan meydana gelmektedirler.
2. Bu defterlerde köyler arasında su, mera, tarla, yaylak ve sınır gibi anlaşmazlıklara ait hükümler bulunduğundan, bugün de bunlardan faydalanılmaktadır. Köyler arasındaki anlaşmazlıklarda, mahkemelerin gözetim ve denetiminde bu kayıtlara müracaat edilmektedir. Başbakanlık Osmanlı Arşivi de, bünyesinde bulundurduğu bu defter koleksiyonlarına bakarak bu tür anlaşmazlıklara resmî yoldan cevap verme hizmeti sunmaktadır. Bu uygulama, günümüz açısından düşünüldüğünde bile defterlerin büyük önem arz ettiklerinin açık bir göstergesidir.
3. Eyaletlerin sosyo-ekonomik vs. yapısının ortaya çıkmasında birinci elden kaynaktırlar. Üniversitelerin halen başta tarih, iktisat tarihi, sosyoloji bölümleri olmak üzere birçok yerli ve yabancı araştırmacının başvurdukları en önemli kaynaklar arasında yer alan bu defterler, ayrıca "şehir tarihleri"nin aydınlatılmasında da büyük önem taşımaktadır. Bu sebeple, bu defterler de, basıldıklarında, tıpkı baskısı yapılan siciller gibi, talep üzerine, Dünya'nın sayılı birçok
kütüphanesine gönderilecek ve uluslararası alanda geniş bir kitlenin hizmetine sunulacaktır.